Mỗi thời đại đã qua đều để lại những giá trị và cả những bài học kinh nghiệm. Trong xây dựng nhà cửa, việc cập nhật các xu thế tiên tiến, hiện đại là điều dĩ nhiên để đáp ứng các nhu cầu của hiện tại và tương lai. Nhưng hướng đến kỹ thuật xây dựng hiện đại không có nghĩa rằng cách nghĩ, cách làm nhà truyền thống là hoàn toàn sai lệch, lỗi thời. Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu suy giảm, kiến trúc thế giới không ngừng kêu gọi hướng đến giá trị xanh, các gia chủ hiện nay cũng đều phải tiết giảm chi phí và mong mỏi không gian sống của mình hợp lý, xanh sạch, đó chính là nhu cầu đặt ra và bài toán cần giải cho nhà chuyên môn. Việc “ôn cố tri tân” phần nào cho chúng ta thêm một góc nhìn về việc làm nhà sao cho tiết kiệm, hợp lý, thẩm mỹ.
Ngôi nhà cổ trong làng Phước Tích (Phong Điền, Thừa Thiên – Huế), một đặc trưng của bộ khung gỗ nhà xưa, mộc mạc, thoáng mát, gần gũi tự nhiên.
Từ cung cách chọn vật liệu
Mọi vùng khí hậu, mọi nền văn hoá đều có những vật liệu đặc trưng riêng biệt. Từ Đông sang Tây, đá và đất nung luôn là vật liệu phổ biến và được ưa chuộng trong mọi kiến trúc công trình tôn giáo và nhà ở với vẻ đẹp và sự bền bỉ qua nhiều thời đại. Nếu như người Ai Cập cổ và người Hy Lạp dùng đá để xây nên những đền đài kỳ vĩ, ngợi ca vẻ đẹp của thần thánh và con người, thì người Chămpa ở những dải đất Nam Việt Nam lại hết sức nhuần nhuyễn khả năng xây dựng bằng gạch, với những chất kết dính và kỹ thuật xây cất đến nay vẫn còn nhiều bí ẩn chưa khám phá hết. Việc phát lộ di tích khảo cổ kinh thành Thăng Long thời gian qua cũng đã cho thấy trình độ xây dựng gạch của cha ông ta rất hoàn thiện và tinh xảo từ hàng ngàn năm trước.
Khoan kể đến những công trình kinh thành và tôn giáo đồ sộ, ngôi nhà truyền thống Việt trừ nền và mái ra tất cả là khung gỗ, hệ vỉ kèo gỗ. Đất và tre là các chất liệu bình dân, rẻ tiền, dễ kiếm và không gây ô nhiễm. Nhà bằng đất kiểu trình tường có thể tồn tại lâu dài trong mọi loại thời tiết, chỉ có bộ mái lá cần tu bổ sau mười năm. Nhiều khu resort cao cấp sau này đã làm nhà theo cách thức “nhà tranh vách đất” này và được du khách hoan nghênh, cũng như các tổ chức về kiến trúc bền vững đánh giá cao (như khu resort Mango Bay ở Phú Quốc vừa được giải thưởng Kiến trúc xanh 2012).
Mái nhà truyền thống lợp ngói âm dương tạo khả năng thoát nước mưa tốt, giữa các lớp ngói người ta sẽ phết một lớp bùn cho bền vững và chống nhiệt vào mùa hè nóng bỏng. Còn những bộ mái nhà bằng lá như cọ, tranh, rơm, rạ, dừa nước, cói… tuy chừng 10 – 15 năm là phải tu sửa, nhưng luôn tạo cho ngôi nhà một “chiếc nón” hoàn thiện. Nếu lợp dày đúng quy cách sẽ ở rất mát và ấm áp, tính thẩm mỹ cao, thậm chí các chuyên gia Âu châu rất ngạc nhiên về sự ưu việt của bộ mái đậm chất thiên nhiên này của Việt Nam mà các tấm lợp tôn, fibro ximăng bây giờ không thể so sánh được về tính địa phương và vẻ đẹp cũng như khả năng chống nóng, cách âm. Ngay ở bên Anh hiện nay cũng vẫn có ngôi làng cổ tích với những bộ mái lợp rơm đi vào huyền thoại, hàng năm đều được xén tỉa rất công phu.
Ảnh bên: Tre, cừ tràm, tầm vông… dùng làm hàng rào, vách ngăn, quầy bar… những vật liệu và cách thức xây dựng tuy “cũ” nhưng đem lại nhiều biểu cảm mới, tiết kiệm và gần gũi với tâm hồn Việt.
Mặc dầu các vật liệu truyền thống có nhiều ưu điểm như vậy nhưng một thời gian dài tư duy xây nhà bêtông, nhôm kính, sắt thép đã lấn lướt và trở thành nếp nghĩ quen thuộc. Nói đến làm nhà dân hiện nay là sẽ được hỏi liền đổ bao nhiêu tấm, là dùng sơn nước, là ốp nhôm kính, là lát gạch men. Chọn vật liệu nào thì tương ứng kỹ thuật thi công đó, nên nghiễm nhiên khống chế tư duy thiết kế và quan niệm ăn ở của các bên liên quan, khiến hầu hết các kiến trúc sư thời hiện đại đều nhìn về vật liệu truyền thống trong giới hạn khi làm mấy khu resort, quán xá dân dã hay nhà nghỉ vùng heo hút, mặc định rằng vật liệu truyền thống khó có thể xây nhà lầu, nhà phố, nhà hiện đại được. Gỗ trở thành nguyên liệu xa xỉ khi rừng đã cạn kiệt, thậm chí xây dựng ngôi nhà gỗ đắt hơn nhiều lần ngôi nhà bêtông, nên người dân không lựa chọn gỗ trừ phi quá giàu có, hoặc cũng chỉ dùng gỗ làm cửa, trang trí nội thất, thành ra xuất hiện nhiều ngôi nhà vỏ ngoài nhôm kính trắng lốp, bên trong “rải” gỗ tự nhiên như một chút vớt vát về mặt hình thức gây ra lạc điệu về phong cách. Một vài kiến trúc nhỏ có sáng tạo bằng tre hiện nay đã được các giải thưởng và sự quan tâm của dư luận, nhưng ứng dụng chưa rộng rãi, bởi việc thi công cũng khá đắt đỏ và lắm e ngại từ chủ đầu tư khi quá nhiều người sợ làm những ngôi nhà tre sẽ bị… lạc lõng giữa phố!
Đến cách thức xây dựng nhà
Không phải mọi người không biết ưu điểm của ngôi nhà truyền thống, nhưng thực tế đang diễn ra cách thức, quan niệm về làm nhà hiện nay với nhiều khác biệt so với thuở trước. Kiến trúc thời xưa không chịu sức ép về thời gian xây cất, miễn sao nhà đẹp và bền.
Quy mô nhà thuở trước cũng không lớn và phức tạp. Bệnh thích “hoành tráng”, bệnh “con gà tức nhau tiếng gáy” không nhiều trong dân chúng, nên mọi người làm nhà theo những quan niệm kế thừa tại địa phương, mỗi vùng có được nét kiến trúc riêng đặc sắc và phù hợp với địa phương đó. Sống chậm nên làm nhà cũng chậm, trong khi hiện nay chỉ có ai giàu mới có thể gia công ngôi nhà kiểu… lai rai, còn tuyệt đại bộ phận gia chủ và nhà thầu đều ép nhau về tiến độ rất căng. Tốc độ làm nhà nhanh khiến người ta phải chọn lựa vât liệu, kiểu dáng, kỹ thuật thi công theo mẫu số chung, phần thô làm khung xương không cần phẳng phiu để rồi phần hoàn thiện vào tô trét ốp lát thật dày. Điều này gây ảnh hưởng rất lớn đến tính thẩm mỹ và độ bền của công trình, từ kiến trúc sư thiết kế đến nhà thầu đều chạy theo tiến độ, khó có thể chăm chút ngôi nhà theo cách thủ công thuở xưa được. Trong khi ngôi nhà truyền thống làm xong bộ khung, lợp mái là xong, vẻ đẹp của sự hoàn thiện ngay từ phần thô khiến cả trăm năm sau vẫn ngỡ ngàng. Có thể thấy nhà thờ Đức Bà Sài Gòn, trường cao đẳng sư phạm Đà lạt… là những ví dụ về vẻ đẹp của xây gạch trần thật chuẩn không hề tô trát sơn phết gì cả.
Chắc chắn nhiều người sẽ than rằng “biết rồi khổ lắm…” vì thời đại đã đổi khác, không thể cứ mãi nhìn về quá khứ được. Tuy vậy, vẫn có thể rút tỉa từ cách thức làm nhà truyền thống những kinh nghiệm để áp dụng vào ngôi nhà hiện đại sao cho phù hợp và tiết kiệm chi phí. Cụ thể là:
– Không chạy theo mốt, không làm dư thừa: ngôi nhà truyền thống có một bộ khung cơ bản và hoàn thiện trên bộ khung ấy, rất ít chi tiết làm chỉ để cho đẹp, làm dự phòng chứ ít khi dùng như một số gia chủ hiện đại hay mắc phải. Có một số gia chủ lẫn người chuyên môn quan niệm: cứ tham khảo các mẫu nhà thật nhiều cho biết, cái gì hay thì mình học tập, nhưng không hề biết rằng cái mình “thấy hay” đó chỉ là phần biểu hiện của cả một hệ thống tư duy, nó không tách rời khỏi ngôi nhà kia, không thể bứt ra gắn vào nhà mình nếu các điều kiện cần và đủ của nhà mình không giống người ta. Ví dụ, nhà mình theo kiểu hiện đại vuông vức, cớ sao phải gắn một cái mái ngói lên sân thượng chỉ để gợi nhớ hình ảnh nhà xưa?
– Có gì làm nấy: mới nghe qua tưởng là dễ dãi qua loa, thực sự là vấn đề nằm ở cung cách ăn ở biết mình biết người. Cha ông ta luôn căn cứ theo các điều kiện hiện tại có thể cung cấp cho mình vật tư – nhân công ra sao để liệu cơm gắp mắm cho phù hợp. Chẳng thể nào bê nguyên xi ngôi nhà sàn vùng núi về giữa phố (nếu có, chỉ là một thú chơi, chút hoài niệm riêng tư mà thôi). Cũng khó có thể đòi hỏi anh thợ hồ tay ngang trong xóm làm bức tường bêtông phẳng lỳ như công trình của Tadao Ando bên Nhật Bản được. Từ đó dẫn đến cách thiết kế, quan niệm hoàn thiện phải tương thích với yêu cầu và chi phí bỏ ra. Thuở trước chỉ có dinh thự cung điện mới chạm trổ công phu, nhà dân thường khá giản dị nhưng vẫn mát mẻ tiện dụng, phù hợp với đại đa số cư dân. Không cần phải học kiểu dáng hay chi tiết của ngôi nhà truyền thống, mà chỉ nên rút tỉa quan niệm: không gian linh hoạt, tiết kiệm mà vẫn đủ dùng, hình thức kiến trúc hợp với khả năng và túi tiền của mình là những điều cơ bản.
– Đẹp theo chuẩn tự nhiên: chưa bao giờ khái niệm “thân thiện môi trường, tiết kiệm năng lượng” được nhắc đến nhiều như hiện nay. Chính việc giá cả leo thang cũng khiến cho các bên tham gia làm nhà phải ngồi lại cùng nhau để tìm ra biện pháp thiết kế, thi công sao cho giảm thiểu hao hụt vật tư, sử dụng hiệu quả hệ thống trang thiết bị và khi đưa vào vận hành, sử dụng thì công trình không tiêu tốn năng lượng, dễ dàng bảo trì sửa chữa, như các tiêu chuẩn của dạng nhà ở E-Home. Đó là ecology (môi trường sống xanh sạch), economy (tiết kiệm, kinh tế) và efficiency (khai thác hiệu quả từng mét vuông sử dụng). Tóm lại, tính tiết kiệm trong ngôi nhà truyền thống vẫn là bài học chưa cũ, cần phải thực hiện ngay từ khâu hình thành quan niệm, ý tưởng của gia chủ về ngôi nhà của mình, chứ không đơn giản là ép giải pháp thiết kế và dự toán theo ý chủ quan.
– Lấy tương tác, linh hoạt làm gốc: tương tác trong xây dựng là hệ quả của các mối quan hệ giữa con người mà các bên làm nhà phải tạo ra và giữ gìn. Nhiều gia chủ thời hiện đại tin tưởng vào “kỹ năng quản trị” đến mức đưa ra đầy đủ các ban bệ giám sát, nhật ký công trường ghi chép đầy đủ, nhưng nhóm thợ vẫn trục trặc, vẫn đòi hỏi, vẫn làm sai ý. Việc chủ nhà xa cách thợ thuyền và cư xử theo luật, theo hợp đồng thuần tuý nếu không có thêm yếu tố tình cảm sẽ khiến người xây dựng cảm thấy bất mãn, chất lượng công trình không như ý, các bên căng thẳng, làm cho xong… là điều hay xảy ra và hậu quả sau cùng vẫn là ai cũng bị thiệt thòi.
Phải chăng kỹ thuật hoàn thiện bề mặt thô ráp, ít sơn phết, khai thác chất cảm của vật liệu tự nhiên chỉ hay được áp dụng ở quán xá, resort?
Tóm lại, gia chủ cũng như nhà chuyên môn có thể xem ngôi nhà truyền thống như một mô hình, một cách làm tuỳ thuộc về quá khứ nhưng vẫn còn nhiều điều phải học tập, vận dụng cho phù hợp với hiện tại. Cần thay đổi về quan niệm xây nhà lâu nay bằng những câu hỏi “Tại sao không?” để mạnh dạn chọn giải pháp, vật liệu thay thế theo hướng đơn giản hơn, tiết kiệm hơn, địa phương hơn. Trên cơ sở phần khung hợp lý, vững chắc, phần hoàn thiện có thể “liệu cơm gắp mắm” mà vẫn đẹp, vẫn bền, thậm chí tạo nên ấn tượng riêng. Liệu pháp nhà thụ động (passive house – Kiến trúc& Đời sống đã đăng trong chuyên đề năm 2010) hiện đang được nhiều kiến trúc sư trên thế giới quan tâm bởi tính tiết kiệm năng lượng, gần gũi thiên nhiên và mang hơi thở địa phương khá rõ, cũng chính là một phần cơ bản của cách thức kế thừa truyền thống này.
Kỹ sư Quách Bửu Long – ảnh: An Nguyên
