Ngay từ khi còn ngồi trong ghế nhà trường cho đến khi hành nghề nhiều năm ngoài xã hội, chúng ta – những nhà thiết kế, đều được dạy rằng, những sản phẩm thiết kế của chúng ta phải thực sự đẹp, tốt và hữu dụng. Đó dường như là những nguyên lý thấm sâu vào trí não, máu thịt của số đông. Chúng ta được giáo dục rằng đó là những điều tốt đẹp, và chúng ta đang làm những điều tốt đẹp. Nhưng thực tế, chưa hẳn là vậy!
Con người là một động vật phức tạp, luôn tồn tại những mặt đối nghịch phi lý và hình như, chúng ta, những nhà thiết kế, vẫn đang cư xử với họ như những thiên thần, đáng yêu và thuần nhất. Điều này, chưa hẳn là tốt đẹp.
Con người là một thực thể phức tạp và không thuần nhất. Luôn tồn tại những mặt đối lập và mâu thuẫn liên tục nảy sinh.
Tiện nghi hay không tiện nghi, nên thế nào?
Con người là một loại động vật đầy mâu thuẫn. Chúng ta vừa muốn cuộc sống trở nên dễ dàng và thuận tiện, nhưng chúng ta cũng tìm kiếm và thông qua đó hưởng thụ kinh nghiệm không quá khó khăn, nhưng khá đòi hỏi hơn về mặt thể chất. Chúng ta chạy đường dài, ăn một cách điên loạn món tương ớt cay và thậm chí lái xuyên quốc gia bằng những chiếc xe ô tô mini. Điều này bộc lộ một sự căng thẳng cơ bản trong lĩnh vực thiết kế – Sự tiện dụng theo nghĩa truyền thống là tạo nên các sản phẩm và dịch vụ dễ dàng hơn và đáp ứng nhu cầu của người sử dụng. Nhưng về thời gian khi mà chúng ta muốn thử thách thực sự, chiến đấu với nỗi đau và sự bất tiện nghi, thì đó lại là một thách thức để tồn tại, nhất là trong thế giới bất ổn này.
Có nhiều lý do tốt để thiết kế một sự vật có chủ đích là khó dùng, hay đem lại những trải nghiệm khó chịu. Hàng chục chiến lược của sự bất tiện có thể đánh bật chúng ta ra và hướng chúng ta về các lựa chọn khỏe mạnh hơn và các hành vi tích cực hơn. Và sự thách thức một cách chọn lọc, các hoạt động phức tạp có thể làm lộ ra cảm giác làm chủ và tự hào cá nhân, độc quyền. Nhưng thế còn về những thèm muốn cho thách thức về thể chất. Đây cũng là một đòi hỏi chính đáng của tâm lý. Làm sao để những khuynh hướng này hình thành nên quy trình tổng quát của chúng ta cho thiết kế các trải nghiệm; Làm sao để chúng ta gắn kết các khoảnh khắc của nỗi đau thể xác và cảm giác bất tiện như là những đặc tính tích cực, hơn là nhìn nhận chúng là lỗi lầm.
Con người rõ ràng không hẳn là một động vật thuần túy tinh khiết. Một trong những thành kiến lạ nhất là chúng ta thường tạo đặc tính yêu cầu cao hơn với kết quả mà rất khó để chúng ta đạt được. Các nhà tâm lý học xã hội gọi hiện tượng này là sự biện hộ cho các nỗ lực. Sự biện hộ cho các nỗ lực giúp giải thích tại sao chúng ta tìm kiếm sự bất tiện nghi trong các sự vật mà được giả định hay cho rằng là khó khăn. Nhiều người thưởng thức sự chua chát, khó khăn của một sự khắc nghiệt bởi vì dấu hiệu của đau đớn, đôi khi đó là sự làm việc.
Nếu không có sự đau đớn, khó khăn về mặt thể xác, hoặc tinh thần thì sẽ không có sự lao động, trưởng thành. Đây là tâm lý phổ quát, vấn đề là các thiết kế của chúng ta đang tạo ra sự tiện nghi cho nhu cầu ngày càng mất kiểm soát của con người.
Những hình ảnh trên không liên quan gì đến nhau, nhưng nó cung cấp những trải nghiệm xác thực hơn với nhu cầu tâm lý phức tạp của con người hiện đại. Điều đó làm cho chúng ta suy nghĩ nhiều hơn về khoảng trống giữa 02 bức hình.
Cho rằng trong điều kiện đúng đắn, các nỗi đau cũng thường có một số lợi ích đáng ngạc nhiên. Nhà tâm lý xã hội học đã từng viết rằng ‘nỗi đau là một loại rút gọn của chánh niệm’. Nó làm chúng ta đột nhiên nhận ra được mọi thứ trong môi trường. Nó tàn nhẫn thu hút chúng ta vào sự ảo ảnh của giác quan của thế giới, giống như thiền định. Đó là một phần tại sao một số đồng nghiệp của tôi thích làm việc tại bàn đứng hoặc giữ máy điều nhiệt ở một nhiệt độ lạnh hơn. Họ cơ bản cuối cùng ít tiện nghi hơn để hoạt động, nhưng đồng thời nó cũng giúp tài xế ở trạng thái tích cực chủ động hòa hợp với sự chuyển động của phương tiện.
Và đương nhiên, về bản chất tự nhiên, con người là một động vật xã hội. Và trong khi kinh nghiệm về nỗi đau thường đem lại lợi ích bởi cấp độ cá nhân, chúng thậm chí có nhiều ảnh hưởng, năng lượng hơn trong những nhóm. Năm 2014, một nghiên cứu thực hiện bởi Chuyên gia Bastian, tiết lộ rằng trải nghiệm chia sẻ đau đớn với những người khác trực tiếp tăng cường sự gắn kết xã hội và sự hợp tác. Các hoạt động thể chất như các huấn luyện cơ bản về quân đội được thiết kế xung quanh nguyên tắc cơ bản này. Bastian đã từng viết rằng ‘Cảm giác sẵn sàng và khả năng chịu đựng nỗi đau bởi các nguyên nhân to lớn cho bạn hiểu hơn về bản thân bạn và những người đồng cảnh ngộ như bạn.’ Nó xây dựng trực tiếp tình đồng đội và cũng giúp mọi người thưởng thức các hoạt động tiếp theo nhiều hơn bởi sự so sánh.
Điều này có nghĩa gì cho các nhà thiết kế? Chúng ta có giả định rằng, thay vì thiết kế cho cảm giác thích thú, sử dụng được, chúng ta nên trở thành những kẻ tàn ác, chủ đích tạo ra nỗi đau và sự bực dọc trong các thiết kế của mình? Không, thực sự không đến mức độ như vậy, các yêu cầu thiết kế bất tiện nghi cần một số điều kiện cụ thể:
1- Tạo ra sự bất tiện để trải nghiệm và đó là sự lựa chọn
Người sử dụng luôn luôn có đầy đủ thông tin và được cho cơ hội để lựa chọn trải nghiệm sự bất tiện nghi. Lựa chọn trong việc tạo ra cảm giác và giúp hiệu chỉnh sự kỳ vọng của mọi người theo một cách cao cấp. Các hoạt động đau đớn, thường phổ biến chính xác vì các thành phần tham gia cảm thấy họ đang tham gia một phần lựa chọn, đồng thời cho họ thời gian để xác định, cân nhắc về tâm lý, sức khỏe và nhu cầu của họ. Nếu bạn buộc một ai đó nhảy vào trong nước đá lạnh hoặc đẩy họ mà không cảnh bảo họ, họ sẽ cảm thấy ít thỏa mãn hơn hoặc là đặt họ theo một cách khác. Sự khác biệt giữa công việc và niềm vui thường là thành phần của sự tự thỏa mãn và lựa chọn cá nhân.
2- Hãy chủ động kiểm soát sự bất tiện
Tương tự, những người sử dụng cũng cảm thấy họ có khả năng lựa chọn bất kỳ thời điểm nào, hoặc ít nhất, có quyền quyết định cấp độ tham gia theo cá nhân họ. Trong quá trình trải nghiệm sự bất tiện, người nhận luôn cảm thấy rằng họ có thể yêu cầu chịu ít áp lực hơn. Các nhà tâm lý họ sử dụng thuật ngữ ‘quỹ tích kiểm soát nội bộ’ để mô tả niềm tin rằng một ai đó có thể ảnh hưởng đến sự việc đang diễn ra xung quanh họ. Niềm tin này có liên quan chặt chẽ, mạnh mẽ đến việc tăng cường sự tự tin và sự linh động. Và lĩnh vực y tế đã nghiên cứu sử dụng nó như đòn bẩy trong việc quản lý kiểm soát nỗi đau của bệnh nhân.
3- Tạo điều kiện để thuật lại
Những gì mọi người trải nghiệm và những gì mọi người nhớ về cái mà họ đã trải nghiệm là hoàn toàn hai việc khác nhau. Và khi một người nào đó đã đi qua nghịch cảnh, họ thường muốn chia sẻ câu chuyện với những người khác. Một phẩn của sự thành công của cuộc đua vượt qua trở ngại, là những ghi nhớ, kỷ niệm sau cuộc hành trình họ cung cấp. Đôi khi những kỹ niệm của kinh nghiệm là lý do duy nhất hướng đến một thứ gì đó trong nơi đầu tiên.
Nhìn nhận khía cạnh tích cực
Sự khó khăn và bất tiện là một minh chứng rõ ràng thành phần của cuộc sống. Và thế giới thiết kế sẽ tiếp tục giảm thiểu họ thông qua các sản phẩm và dịch vụ mới mà tăng cường chất lượng cuộc sống của con người. Nhưng những trải nghiệm bất tiện nghi thường cung cấp những lợi ích đáng ngạc nhiên. Nó đem mọi người gần nhau hơn và cung cấp cho họ các cảm xúc giá trị và hoàn thiện, sự thỏa mãn tinh thần. Và nỗi đau thể chất, những người tạo lập ngay tức thì của sự khó khăn, có thể kích thích sự thiền định, chánh niệm và tập trung cũng như tạo kết quả cảm giác nhiều kỷ niệm và có giá trị. Một quá trình tiếp cận toàn diện đến thiết kế kinh nghiệm nên tạo cho người thiết kế được quyền trở nên cứng rắn một cách chiến lược, có người cho rằng nếu bạn không cao hơn cái đầu của bạn, làm sao bạn biết bạn cao bao nhiêu, đó cũng là một dạng suy nghĩ đáng xem xét.
Liên hệ thực tế để trải nghiệm, và thực tế là thực tế
Giá trị của cuộc sống con người được đo bằng trải nghiệm, và điều đó quyết định các hành động của họ. Các thiết kế theo xu hướng mới, đưa ra nhiều lưa chọn và khuyến khích con người giảm sự phụ thuộc vào vật chất, sự tiện nghi và tăng cường các trải nghiệm, nhất là các trải nghiệm để phát triển cá nhân, tâm lý và thể chất để ứng phó. Đây là một xu hướng mới và sẽ được ứng dụng thực tiễn nhiều hơn trong các lĩnh vực liên quan đến phát triển đô thị và xây dựng những môi trường thực sự tích cực, đương nhiên, cho những con người tích cực.
Bạn có thể đi một quãng đường dài, bạn không quen, mỏi chân và bạn than vãn, bạn đâu biết rằng điều đó tốt cho cơ thể bạn, và bạn đã vượt qua nó. Nếu lặp lại lần thứ hai, cuộc sống bạn bắt đầu dễ chịu hơn rồi đấy. Thiết kế bắt đầu từ trong chính nhận thức và trải nghiệm của bạn.
KTS Trương Nam Thuận – Tập đoàn thiết kế Ong&Ong Việt Nam
