Họ đã thành công từ một điều giản dị: di sản văn hóa phải có đời sống của chính nó, nhờ con người và vì con người.
Mùa hè vài năm gần đây tôi thường tham dự những cuộc hội thảo thú vị, được tổ chức ở một số thành phố lớn như Toulouse “thành phố hồng”, Berlin, qua Prague “thành phố tình yêu” và Budapest “hòn ngọc bên sông Danube”, rồi đến Warsaw – thành phố hồi sinh từ đổ nát sau chiến tranh thế giới thứ hai. Và trong những chuyến đi ấy điểm dừng lâu nhất của tôi bao giờ cũng là Paris – thành phố tôi yêu từ thời thơ ấu và ở đó tôi có những người bạn thân quý.
Mỗi nơi tôi chỉ lưu lại có vài ngày để tham quan một cách vội vã nhưng những “thành phố di sản văn hóa” đã để lại cho tôi ấn tượng khó quên, bởi sự hòa hợp kỳ lạ giữa cuộc sống hiện đại và sức sống “cổ tích” từ di tích và bảo tàng hiện diện mỗi ngày.
Quảng trường trung tâm thủ đô Prague luôn tấp nập du khách. Ảnh: TL
Những thành phố này là thủ đô hoặc đô thị lớn từ thời trung cổ, vì vậy hệ thống thành cổ, cung điện lâu đài, công trình công cộng được xây dựng trong thời gian dài vài thế kỷ đã được bảo tồn khá nguyên vẹn. Khu vực thành cổ (hay những lâu đài lớn của một dòng họ quý tộc) thường xây dựng trên đồi hay sườn núi để bao quát toàn bộ khu vực và phòng vệ quân sự. Cấu trúc gồm tường thành cao, dày, xây bằng đá hoặc gạch, bên trong là quần thể cung điện, lâu đài, nhà thờ lớn ở trung tâm… xung quanh là khu phố buôn bán và những dịch vụ cho sinh hoạt. Bên ngoài thành có một dòng sông, là đường giao thông và “tuyến phòng ngự” khi có sự cố, nhưng nhờ vậy mà phong cảnh bốn mùa đều nên thơ.
Trải qua hàng trăm năm nên trong nhiều tòa thành cổ có di tích đã hoặc đang được khảo cổ học khai quật. Thành cổ Buda ở Budapest, khu vực khai quật liền kề với những công trình còn nguyên vẹn, du khách có thể nhìn thấy nền móng của các kiến trúc đã sụp đổ, hầm ngầm, đường bí mật sâu dưới lòng đất… Công trường đang khai quật thì có mái che bên trên bảo vệ hiện trạng, di tích khai quật xong hầu hết được bảo tồn tất cả các lớp kiến trúc làm bằng chứng cho từng giai đoạn xây dựng vào những niên đại khác nhau. Bảo tồn được như vậy vì vật liệu xây dựng hầu hết bằng gạch, đá, trải qua vài trăm năm trong điều kiện khí hậu không ẩm ướt nên vẫn còn chắc chắn. Hiện vật tìm thấy trưng bày trong bảo tàng nhỏ ngay tại tòa thành hay lâu đài. Khu di tích nào cũng có một mô hình đúc bằng đồng đặt gần lối ra vào, thể hiện toàn bộ khu lâu đài, thành cổ, giúp khách tham quan nhận biết tổng thể qua các công trình kiến trúc còn nguyên và phế tích do khảo cổ học khai quật.
Hầu như không có công trình nào xây lại mới hoàn toàn trên nền móng cũ, mặc dù có thể làm được điều đó vì tài liệu, hình ảnh và tư liệu khoa học còn lưu lại đầy đủ. Riêng thành cổ Warsaw là một trường hợp đặc biệt: chiến tranh thế giới lần thứ hai đã biến cả thành phố thành đống đổ nát trong đó có tòa thành cổ xây dựng từ thế kỷ XII. Sau năm 1945, Ba Lan đã phục dựng thành phố Warsaw – khu phố cổ và tòa thành cổ – như tình trạng trước chiến tranh. Các công trình đều xây bằng gạch – vật liệu đặc trưng của kiến trúc cổ của ba Lan, gạch mới được nghiên cứu phục chế gần như không khác gạch cũ, có lẽ nhờ thời tiết không nóng ẩm nên ít bị rêu mốc và các loài thực vật gây hại.
Trong các thành phố, tại khu phố cổ hay ở trung tâm, trên đường phố hẹp hay quảng trường rộng lớn, cả những “rãnh thoát nước” hình lòng máng xưa cũ vẫn giữ nguyên vật liệu lát đường là những viên đá nhỏ, đan xen thành hoa văn hình vỏ sò, hình xoáy ốc… vừa đẹp vừa dễ rút nước khi mưa và mùa tuyết tan, giảm trơn trượt khi băng giá.
Mùa hè là mùa du lịch cao điểm ở châu Âu, những thành phố tôi đến lúc nào cũng đông đúc nhưng không lộn xộn hay gây cảm giác bất an. Cũng là quần thể di tích thành cổ, phố cổ nhưng mỗi nơi có những hình thức tham quan khác nhau nhằm đáp ứng nhiều nhu cầu, điều kiện của du khách: tham quan toàn bộ lâu đài, cung điện hay chỉ một phần, tham quan hầm mộ hay nơi liên quan đến một nhân vật nổi tiếng, hay tổ chức sinh hoạt đặc biệt như ở Nhà thờ “con gà” quảng trường trung tâm thủ đô Prague chẳng hạn, cứ mỗi giờ là du khách tập trung ngước lên tháp đồng hồ ngắm chú gà bằng vàng và những vị thánh xuất hiện lần lượt sau ô cửa nhỏ, rồi tiếng kèn báo hiệu thời khắc vang lên…
Du khách tham quan trước Dinh Tổng thống Cộng hòa Czech. Ảnh: TL
Thú vị nhất là Dinh Tổng thống trong các tòa thành cổ cũng là điểm tham quan của du khách. Tôi được chứng kiến lễ đón khách của Tổng thống Hungary, có đội danh dự duyệt binh. Du khách vẫn đứng trong sân của Dinh Tổng thống, chỉ có vài cảnh sát làm nhiệm vụ giữ trật tự. Dinh Tổng thống Cộng hòa Czech cũng vậy, ngày vài lần du khách tụ tập vào thời điểm đổi phiên gác để chiêm ngưỡng đội danh dự bước đi trong trang phục rất đẹp mắt. Hay Tòa thị chính Paris trở thành “bảo tàng” đón du khách vào một số ngày trong mùa hè… Có rất nhiều di tích được tham quan miễn phí, nhất là nhà thờ cổ, nơi ở của các nhân vật lịch sử và danh nhân văn hóa, nhà hát, kể cả những tòa nhà là công sở còn đang hoạt động.
| Họ cũng đã qua “một thời đạn bom, một thời hòa bình”, cũng từng chịu sức ép của “đô thị hóa, hiện đại hóa” sau chiến tranh và trong quá trình phát triển kinh tế, nhưng họ gìn giữ trân trọng di sản văn hóa trước hết là cho đất nước mình, và sau đó “hữu xạ tự nhiên hương”, di sản trở thành của thế giới. |
Không chỉ di tích thời trung cổ được trân trọng gìn giữ mà cả những tượng đài và di tích chiến tranh thế giới thứ hai, một số bảo tàng về “thời kỳ quốc xã” hay “thời kỳ cộng sản” được xây dựng. Tại Berlin có khu tưởng niệm người Do Thái, trên nhiều đường phố có những tấm biển đồng nho nhỏ đóng ở vỉa hè trước những ngôi nhà đã có người bị bắt và chết trong trại tập trung thời Hitler… Tại Warsaw có bảo tàng về người Do Thái, Bảo tàng sự kiện Katyn… Budapest có bảo tàng “Nhà khủng bố”… Con người được “can dự” vào lịch sử bằng sự thật chứ không phải là những huyền thoại, vì thế nhận thức và hiểu biết quá khứ không chỉ có ý nghĩa to lớn mà còn là những câu chuyện đời thường, đau thương và mất mát của từng số phận.
Tất cả, dù ghi dấu ấn chiến thắng hay gợi nhớ tội ác của một chính thể đều thuộc về lịch sử.
Quan sát “cuộc sống” của hệ thống di sản văn hóa tại các thành phố này, có thể nhận thấy giữa bảo tồn và bảo tàng không hề tách rời: bảo tồn di tích cổ là làm cho chúng trở thành những “bảo tàng mở” mang lại sức sống cho di tích được bảo tồn. Điều đó tạo điều kiện cho công chúng tiếp cận di sản văn hóa một cách dễ dàng nhất, tiếp nhận những giá trị lịch sử – văn hóa một cách phong phú hấp dẫn nhất. Bảo tồn di sản văn hóa không chỉ giới hạn trong phạm vi di tích, mà đã trở thành một bộ phận quan trọng của quy hoạch đô thị và được ưu tiên hàng đầu trong quá trình phát triển đô thị.
Tòa thị chính Paris trở thành “bảo tàng” đón du khách vào một số ngày trong mùa hè… (Ảnh: Wikipedia)
Cũng cần nói thêm, việc trùng tu di tích thường xuyên được tiến hành, nhất là vào mùa hè thời tiết thuận lợi. Nơi nào cũng có di tích đang được trùng tu một cách khoa học, cẩn trọng nhưng vẫn có thể phục vụ du khách. Có những di tích trùng tu kéo dài nhiều năm.
Tôi đã nhận được nhiều kinh nghiệm từ việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản của những thành phố này. Họ cũng đã qua “một thời đạn bom, một thời hòa bình”, cũng từng chịu sức ép của “đô thị hóa, hiện đại hóa” sau chiến tranh và trong quá trình phát triển kinh tế, nhưng họ gìn giữ trân trọng di sản văn hóa trước hết là cho đất nước mình, và sau đó “hữu xạ tự nhiên hương”, di sản trở thành của thế giới. Họ đã thành công từ một điều giản dị: di sản văn hóa phải có một đời sống của chính nó, nhờ con người và vì con người.
Bạn bè hỏi tôi cảm nhận thế nào khi ngắm nhìn những công trình di sản văn hóa hiện hữu trong thành phố đang phát triển? Và tôi, không tránh khỏi tâm trạng ngậm ngùi khi luôn phải đặt ra một câu hỏi day dứt: vì sao người ta gìn giữ và làm giàu được từ di sản văn hóa, còn chúng ta thì để tình trạng phá hoại di sản diễn ra triền miên và ngày một trầm trọng? Vì sao?
Nguyễn Thị Hậu
(Người Đô thị)
