Đó là ngôi làng Ba Na đẹp nhất mà tôi từng gặp. Đó cũng là ngôi làng đìu hiu nhất mà tôi từng thấy. Không một bóng người. Không mùi khói bếp. Không tiếng giã gạo. Không giọng cười đùa trẻ thơ. Chỉ có tiếng gà trưa đôi hồi cất lên, lẻ loi đến nao lòng…
Mặt trời tháng 3 đã lên cao quá đầu khi chúng tôi ghé Kon Sơ Lăl. Những bóng cây rười rượi vẫn toả đều xuống các mái nhà, đây đó có vài giàn bí đang ra trái. Nhưng tịnh không một bóng người.
Những ngôi nhà im lìm ở Kon Sơ Lăl. Ngôi làng đẹp đẽ nguyên sơ nhưng vắng tiếng người.
Ngôi làng Kon Sơ Lăl (xã Hà Tây, huyện Chư Pah, Gia Lai) vừa được nhắc đến chỉ là làng cũ; làng mới đã dời đi từ năm 2002 về gần trung tâm xã, cách làng cũ chừng bốn cây số. Lý do, theo chủ tịch UBND xã Hà Tây Đinh Sưk, là tạo điều kiện cho bà con ra vùng thuận lợi, có đầy đủ điện – đường – trường – trạm theo chính sách định canh, định cư của tỉnh.
Mặc nhiên, ngôi làng cũ bị bỏ rơi. Những sinh hoạt ngày thường ngưng đọng. Chỉ còn năm người già nhất làng ở lại với sự ắng lặng mênh mông.
“Làng người già”
Làng có chừng hơn 50 nóc nhà quần tụ trên một mảnh đất khá bằng phẳng, quang quẻ, xung quanh là rừng thưa. Trừ vài mái ngói, tất cả nhà sàn nơi đây đều lợp tranh, sàn gỗ chắc chắn, vách nhà bằng liếp tre, nứa hoặc bằng đất sét trộn rơm. Từng ngôi nhà đều thể hiện sự công phu, tỉ mẩn, khéo léo của những người đã tạo ra chúng; qua nhiều năm tháng ẩn nhẫn không hơi người, chúng vẫn sống động lạ thường. Thoạt nhìn, chúng lặng lẽ đứng cạnh nhau, như một đám nấm mọc giữa rừng không theo trật tự nào. Song cuối cùng đều quây lấy nhà rông như gà con quây mẹ. Đó là ngôi nhà rông Ba Na truyền thống thâm nghiêm, vững chãi được trai tráng trong làng dựng từ năm 1978 với bề ngang dễ đến hơn chục mét, mái tranh dày cả gang tay. Thấp thoáng giữa làng là màu xanh tươi của những cây phượng vĩ, xoài, thanh long, mấy giàn bí… Toàn cảnh ngôi làng bật lên vẻ đẹp đẽ nguyên sơ, không sắp đặt – một vẻ đẹp hiếm gặp mà tôi, vì nghề nghiệp, trong nhiều năm đã lang thang qua nhiều ngôi làng ở Gia Lai, mới một lần thấy.
Loanh quanh một lúc lâu, chúng tôi không gặp ai ngoài mấy chú heo ủn ỉn và vài chú dê giương mắt tò mò nhìn lên từ dưới chân nhà sàn. May thay, có tiếng xe máy giòn giã tiến về phía làng. Đó là vợ chồng cựu thôn trưởng Hyưnh.
Mời chúng tôi vào thăm ngôi nhà sàn hiếm hoi còn ấm hơi bếp lửa, anh Hyưnh cho biết, tuy đã dời về làng mới từ nhiều năm nay, nhưng anh và một số người vẫn thỉnh thoảng đi về vì còn giữ thói quen nuôi heo, gà ở đây, và vì còn một ít ruộng cũng cách đó không xa. Lý do quan trọng hơn là anh còn người cha vẫn ở lại và đang sống tại ngôi làng này, đó là bok (ông) Hnhih, năm nay đã ngót nghét 100 tuổi. Trong làng hiện có bốn người già như ông, đó là bok Chil, bok Chưng, bok Kơch và bà Dyơi (hai vợ chồng) đều đã ở cái tuổi 70 – 80. Hyưnh vẫn nhớ rõ, làng cũ trước kia có 85 hộ với 454 khẩu. Những ngày làng vui nhất, rộn rã nhất là vào lễ mừng lúa mới, khi những bao lúa đã chạy về đầy kho. Tôi nhìn ra phía nhà rông, nơi ấy đã từng sống động những vòng xoan duyên dáng của các thiếu nữ, tiếng cồng chiêng trầm hùng của các chàng trai, những ghè rượu uống mãi không bao giờ cạn mùa lễ hội… Chúng đã biến mất từ lâu, từ khi làng vắng tiếng người.
Tình cờ gặp và trò chuyện cùng chúng tôi trên nhà sàn của cựu thôn trưởng Hyưnh, bok Chil, năm nay 67 tuổi, vừa phì phà chiếc tẩu thuốc bằng tre vừa kể: bok có sáu đứa con, cả sáu đứa đều đã chuyển đến làng mới, riêng bok ở lại đây. Thi thoảng, chúng mang gạo và thức ăn đến cho bok. Hỏi vì sao ở lại, bok chỉ cười và rít thuốc. Hay là ngôi làng này đã quá thân thuộc với bok, đến mức không muốn rời xa? Hỏi ở một mình có buồn không, bok nói: “Khi nào buồn thì xuống làng mới chơi với mấy đứa con”. Không nhanh nhẹn được như bok Chil, bok Hnhih – người lớn tuổi nhất làng, cha của Hyưnh – đã hơi nghễnh ngãng. Bok sống một mình, thỉnh thoảng chị con gái đã chết chồng ghé về chăm sóc hoặc đưa cha về chơi ở làng mới. Khi chúng tôi ghé thăm nhà bok, ánh chiều đang xuống dần, bóng tối chập chờn phủ chụp từng ngôi nhà. Làng vốn không có điện, bok đang lọ mọ đi thắp đèn dầu. Xong, bok lại ra trước nhà tiếp tục ngồi đan gùi. Trong bóng chiều, ngôi làng yên ắng như trôi hẳn vào tịch mịch.
Đau đáu làng cũ…
Vậy là, xét về mặt địa chính, ngôi làng mà chúng tôi đang đứng đây đã bị “xoá sổ”. Song, làng vẫn như một cơ thể còn gắng gượng với chút năng lượng sống ít ỏi. Và hồ như đây vẫn là ngôi làng trong–tâm–tưởng của nhiều người. Khi thấy chúng tôi loay hoay chụp vài tấm hình ngôi nhà rông ở làng mới, một nhóm thiếu niên đang chơi đá bóng nhanh nhẹn chỉ tay về phía làng cũ: “Chụp hình nhà rông làng cũ kìa. Nhà rông ở đó đẹp hơn!”
Làng Kon Sơ Lăl mới bây giờ được quy hoạch theo kiểu ô bàn cờ. Lạ là hầu như bên cạnh mỗi căn nhà xây đều có thêm một ngôi nhà sàn, dù xộc xệch. Đi cùng chúng tôi, anh Khơk – phó bí thư xã Đoàn – giải thích: “Nhiều người dân vẫn thích ở nhà sàn hơn nên làm thêm nhà sàn”. Theo anh, ở nhà sàn có nhiều tiện lợi, phù hợp với phong tục lâu nay của người Ba Na. Ông Đinh Sưk cho biết, trước kia từ trung tâm xã chưa có đường vào làng cũ, đời sống người dân khó khăn nên phải dời làng ra vùng thuận lợi. Bây giờ thì lại có một con đường rộng rãi dẫn đến làng cũ (!), do công ty TNHH MTV cao su Chư Pah mở từ năm 2008 để phục vụ cho việc trồng và khai thác mủ cao su. “Nếu lúc đó có đường sớm thì chắc không phải dời làng”, ông Sưk nói.
Dù sao thì, ai đã một lần đến Kon Sơ Lăl đều không khỏi tiếc nuối. Chợt nhớ cách đây nhiều năm, nhà văn Nguyên Ngọc cùng đoàn làm phim Đất nước đứng lên đã rất vất vả khi tìm bối cảnh tại Gia Lai, bởi đòi hỏi của bối cảnh phim thời kỳ đó là một ngôi làng “giống những làng Ba Na xưa, không có nhà xây, lợp ngói hay lợp tôn, chỉ toàn nhà sàn tre tranh, cũng không đơn điệu như nhiều làng định cư bây giờ mà lô nhô so le, tạo nên một thứ nhịp điệu riêng đầm ấm và thân thuộc” (Nguyên Ngọc tác phẩm). Bây giờ, một ngôi làng truyền thống đẹp đẽ như Kon Sơ Lăl cũ, một ngôi làng tìm đỏ mắt mới thấy, lại đang bị bỏ quên, đang lụi dần đi trước cái hiện đại, trước những tính toán có phần vội vã.
Phương Duyên
