Khu vực trung tâm TP.HCM tập trung nhiều công trình và cảnh quan được xây dựng từ khi đô thị Sài Gòn hình thành. Đó là những công trình đẹp về kiến trúc và ẩn chứa biết bao câu chuyện về lịch sử, con người thành phố. Quá trình hiện đại hóa đã làm mất hoặc biến dạng quá nhiều di sản ở khu vực này, lấy đi nguồn vốn xã hội dưới dạng di sản văn hóa và làm thay đổi quan hệ giữa các nhóm xã hội mà nhờ nó khu vực này có những không gian giao tiếp độc đáo, đặc trưng.
(Ảnh: Giang Sơn Đông)
Tổn hại xã hội
Mất đi các di sản vật thể gắn với các sự kiện và nhân vật lịch sử: Dọc theo trục Đồng Khởi, Lê Lợi có nhiều di sản vật thể gắn với các sự kiện và nhân vật lịch sử; với quá trình hình thành, phát triển của thành phố. Khi nhắc đến Sài Gòn của thế kỷ XX, người ta nghĩ ngay đến trục Đồng Khởi với Café Givral, Café La Pagode, Nhà sách Xuân Thu, Rạp hát Eden… hay trục Lê Lợi với Thương xá Tax, khách sạn Rex…
Café Givral hình thành trong thập niên 1950-1960, nằm tại tầng trệt cư xá Eden. Trước 1975 nơi đây được coi là một “trung tâm tin tức” do các nhà báo thường tụ tập ở đây và vì nó nằm ngay trước trụ sở Hạ nghị viện (Nhà hát Thành phố ngày nay). Quán cà phê Givral còn gắn liền với tên tuổi nhà tình báo số một Việt Nam: Phạm Xuân Ẩn.
Café La Pagode có thiết kế giản dị, từ bàn ghế, cột kèo đến cửa sổ mở to và mang đường nét kỷ hà. La Pagode không dành cho khách Tây và giới sành điệu cũng như người giàu có mà dành cho những họa sĩ, nhạc sĩ, nhà văn và nhà thơ…
Mất mát lớn nhất không chỉ là sự tiếc nuối của những thị dân Sài Gòn lớn tuổi, mà còn là mất đi cơ hội trải nghiệm “hồn đô thị Sài Gòn” đặc sắc trong không gian xưa cũ ấy của thế hệ trẻ.
Mất đi các giá trị phi vật thể đặc trưng văn hóa Sài Gòn: Giao tiếp và dịch vụ vỉa hè là một đặc trưng ở các đô thị lớn như TP.HCM. Đây là những hoạt động kiến tạo các không gian giao tiếp cộng đồng sinh động và linh hoạt; khách bộ hành hay người đi đường cảm nhận được sự hấp dẫn từ việc mua bán nhộn nhịp, các sản phẩm đa dạng và nhiều hoạt động khác.
Trên các trục Đồng Khởi, Lê Lợi trước đây có rất nhiều hoạt động giao tiếp vỉa hè phong phú và đa dạng, từ lâu đã trở nên quen thuộc không chỉ đối với người Việt Nam và khách du lịch quốc tế mà còn góp phần đa dạng hóa các không gian công cộng, tăng cường gắn kết quan hệ giữa con người với con người.
Giờ đây, qua lại tại các trục Đồng Khởi và Lê Lợi sẽ thấy hầu như không còn các hoạt động giao tiếp vỉa hè truyền thống; “văn minh đô thị hiện đại” không có chỗ cho các hoạt động phi chính thức truyền thống.
Hạn chế các hoạt động ngoài trời của người dân: Công viên Chi Lăng trước đây là khu vực sinh hoạt ngoài trời của người dân. Ngày nay, công viên trước Trung tâm thương mại Vincom Đồng Khởi không còn phục vụ các hoạt động ngoài trời của người dân mà có chức năng tạo cảnh quan phục vụ cho Vincom Đồng Khởi qua cách thiết kế không gian: tập trung vào mục tiêu tạo giá trị thẩm mỹ chứ không hướng đến sự tiện ích (mái che, đường dạo, ghế đá…) phục vụ người dân. Cây xanh lâu năm được thay bằng cây nhỏ, ít bóng mát…
Sự biến đổi kiến trúc và cảnh quan dọc trục Đồng Khởi, Lê Lợi làm hạn chế các hoạt động ngoài trời. Tác động sâu xa hơn là sự phân tách giàu nghèo trong khu vực này bởi người có thu nhập thấp không thể hoặc không lựa chọn việc sử dụng các dịch vụ cao cấp bên trong các tòa nhà; trái lại phần lớn người có thu nhập cao hơn có xu hướng tìm đến các dịch vụ cao cấp bên trong các tòa nhà hơn là sử dụng các dịch vụ (phi chính thức) bên ngoài.
Thay đổi các mối quan hệ giữa các nhóm xã hội gắn bó với không gian của khu vực: Như đã phân tích trên về việc thay đổi tính chất hoạt động dọc trục, chuyển đổi từ thương mại, dịch vụ nhỏ sang thương mại lớn, hành chính, văn phòng đi kèm với tác động về việc thay đổi các mối quan hệ giữa các nhóm xã hội, cụ thể là từ mối quan hệ giữa các tiểu thương nhỏ với nhau sang mối quan hệ giữa các doanh nghiệp; từ mối quan hệ giữa người dân, khách du lịch với các tiểu thương sang mối quan hệ giữa nhân viên làm việc trong khu vực cung cấp dịch vụ với các khách hàng có nhu cầu cao.
Tác động của sự biến đổi kiến trúc và cảnh quan còn phá vỡ các mối quan hệ của người dân địa phương đã từng sinh sống cùng nhau (quan hệ xóm giềng), mất đi sự gắn kết giữa các tiểu thương vốn đã cùng nhau hình thành nên những dãy phố thương mại đặc trưng tại khu vực trung tâm thành phố.
Ngoài ra còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động kinh doanh truyền thống và những thương hiệu của thành phố như việc thay đổi cảnh quan đường Nguyễn Huệ, việc rào đường xây dựng các ga metro trong một thời gian dài…
Tác động kinh tế
Tạo thêm việc làm cho khu vực chính thức nhưng làm mất đi việc làm của khu vực phi chính thức: Không thể phủ nhận việc đầu tư xây dựng và phát triển các công trình cao tầng mang lại rất nhiều lợi ích kinh tế, đáng kể nhất là tạo ra nhiều việc làm ở khu vực chính thức, nhất là lĩnh vực thương mại – dịch vụ. Khu trung tâm hiện hữu (930 ha) tập trung các công trình có chức năng hành chính và dịch vụ công, thương mại – dịch vụ, khách sạn.
Tuy nhiên, sự biến đổi này lại tác động tiêu cực đến việc làm của khu vực phi chính thức, vốn gắn liền với “kinh tế vỉa hè”. Hệ quả là mất đi không gian văn hóa cộng đồng có giá trị đặc trưng, ảnh hưởng đến việc làm và thu nhập của một bộ phận dân cư, đặc biệt là lao động nhập cư.
Phân bố nguồn lực đầu tư trong và ngoài nước vào các khu đô thị: Sự biến đổi kiến trúc và cảnh quan khu vực trung tâm góp phần tạo thêm lực hấp dẫn cho khu vực này nói riêng và TP.HCM nói chung. Chính điều này góp phần tiếp tục hướng các nguồn lực đầu tư phát triển bất động sản vào khu vực trung tâm hiện hữu, làm hạn chế nguồn lực đầu tư phát triển đô thị cho các khu vực đô thị mới, nhất là Nam Sài Gòn, Thủ Thiêm. Hậu quả là trong khi kết cấu hạ tầng kỹ thuật và xã hội của khu vực trung tâm hiện hữu không đáp ứng được nhu cầu ngày càng tăng của các hoạt động phát triển kinh tế – xã hội thì các khu đô thị mới đang “đói” nguồn vốn đầu tư, kể cả đầu tư vào kết cấu hạ tầng lẫn các dự án công trình xây dựng.
Biến đổi không gian, môi trường đô thị
Cảnh quan và kiến trúc ít thân thiện với môi trường: Sự biến đổi cảnh quan và kiến trúc trong khu vực nghiên cứu diễn ra theo xu hướng ít thân thiện với môi trường. Cây xanh tại các công viên (công viên trước Nhà thờ Đức Bà, công viên Chi Lăng, công viên trước Nhà hát Thành phố, công viên dọc bờ sông Sài Gòn) và tại các dải phân cách của trục Lê Lợi trong giai đoạn vừa qua giảm nhiều về số lượng và kém hơn về chất lượng tạo bóng mát. Các tòa nhà mới xây dựng, dưới áp lực hiệu quả kinh tế trong đầu tư, thường ít đạt được các tiêu chí thân thiện với môi trường, đặc biệt thường sử dụng kính làm vật liệu bao che và ít thiết kế các kết cấu che nắng đặc thù của vùng nhiệt đới nên rất tốn năng lượng.
Tạo không gian ít thân thiện với con người: Sự biến đổi cảnh quan và kiến trúc trong khu vực nghiên cứu diễn ra theo xu hướng ít thân thiện với con người, nhất là với cộng đồng cư dân lâu đời cũng như du khách từ những quốc gia hiện đại, bởi tính chất đặc trưng không còn, thay vào đó là các công trình “hoành tráng” tỷ lệ áp đảo kích thước vỉa hè, đường phố cũ, gây cảm giác chật chội, đè nén hơn khi đi trên đường phố. Đồng thời, sự hiện đại mang tính phô trương của các công trình mới ít quan tâm đến thiết kế các cấu trúc phục vụ người đi bộ (hành lang/mái che bên ngoài công trình).
Những tổn hại xã hội xảy ra khi di sản biến mất càng cho thấy tầm quan trọng của việc giữ gìn di sản: trước hết vì “người sống” chứ không phải chỉ vì bản thân di sản, nếu di sản còn mà cộng đồng không hiểu biết giá trị và được hưởng giá trị đó thì không thể bảo vệ di sản.
Bảo tồn những di tích lịch sử văn hóa của một đô thị chính là nhằm xây dựng đô thị hiện đại có một không gian sống với chiều sâu ký ức của nó. Sống trong không gian đó, con người sẽ giàu có hơn về mặt tinh thần khi họ được thế hệ trước trao truyền lại những ký ức về vùng đất mà họ đang sống. Bảo vệ di sản văn hóa là để con người sống tốt hơn cho hôm nay, chứ không chỉ là bảo vệ một ý niệm nào đó của quá khứ dù đẹp đến đâu.
TS. Nguyễn Thị Hậu
(Người Đô Thị)
